Zarys dziejów
Orderu Świętego Stanisława
Order Świętego Stanisława jest jednym z
najstarszych polskich orderów, ustanowionym 7 maja 1765 roku przez króla
Stanisława Augusta Poniatowskiego i dedykowanym św. Stanisławowi BM ze
Szczepanowa – jako jednoklasowy znak zaszczytny o charakterze rycerskim z
najpiękniejszą dewizą Praemiando Incitat.
Założycielski Statut królewski, razem z wysoką
godnością nakładał na kawalerów Orderu szereg powinności. W szczególności,
fundator – oddając cześć świętemu biskupowi zamordowanemu w 1079 roku na
Skałce w Krakowie – wskazywał na obowiązek zachowania dozgonnej wierności
narodowi i państwu polskiemu, wspomaganie ubogich, poszkodowanych i chorych,
praktykowanie solidarności wśród konfratrów, udzielanie pomocy duchowej zmarłym
członkom Orderu.
Powołany do życia przez Stanisława Augusta
Poniatowskiego Order Świętego Stanisława funkcjonował w Polsce
przedrozbiorowej, Księstwie Warszawskim i Królestwie Polskim, a następnie,
po upadku Powstania Listopadowego w 1831 roku, został bezprawnie przejęty i zrusyfikowany
przez carów rosyjskich. Po abdykacji ostatniego cara Rosji i jego rezygnacji z wszystkich
praw do tronu polskiego i jego honorów – nadawanie Orderu wygasło. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w
1918 roku, jej ówczesne władze państwowe nie wznowiły nadawania Orderu Świętego
Stanisława, zabroniono natomiast noszenia jego insygniów w wersji
rosyjskiej.
Funkcje wielkich mistrzów Orderu Świętego
Stanisława kolejno pełnili: (I) Stanisław August Poniatowski, król Polski – w
latach 1765-1795(1798), (II) Fryderyk August, król saski, książę warszawski – w
latach 1807(1809)-1815, (III) Aleksander I, car Rosji – w latach 1815-1825,
(IV) Mikołaj I, car Rosji – w latach 1825-1855, (V) Aleksander II, car Rosji –
w latach 1855-1881, (VI) Aleksander III, car Rosji – w latach 1881-1894, (VII)
Mikołaj II, car Rosji – w latach 1894-1917.
Wszystkie nadania zrusyfikowanego Orderu Świętego
Stanisława – pochodzące zarówno od (historycznych) carów Imperium Rosyjskiego,
jak też od innych wciąż aktywnych
„pretendentów” do tronu Rosji – nie są uznawane przez aktualnie
działającą (legalną i jedynie uprawnioną) Wielką Kapitułę Orderu Świętego Stanisława
z siedzibą w Krakowie.
Reaktywowanie Orderu Świętego Stanisława po
rozbiorach nastąpiło dopiero w 1979 roku w środowisku polskiej emigracji
politycznej w Wielkiej Brytanii, dekretem Juliusza Nowiny-Sokolnickiego,
jednego z ówczesnych Prezydentów RP na Uchodźstwie (nie uznanego na tej funkcji
przez władze państwowe III RP) – pierwotnie jako polski order państwowy, a od
15 września 1990 roku jako odznaczenie prywatne, nadawane przez Wielką Kapitułę
(zwaną też „londyńską”), której przewodniczył Juliusz Nowina-Sokolnicki (jako
VIII Wielki Mistrz), ale już w ramach nowej struktury pn. Suwerenny Order
Świętego Stanisława. W 1996 roku – za zgodą i we współpracy z Juliuszem
Nowiną-Sokolnickim – Order Świętego Stanisława „powrócił” do kraju, a rolę
strażnika jego tradycji przejęły i dotychczas nieprzerwanie sprawują statutowe
władze Bractwa Orderu Świętego Stanisława w Krakowie. Ich naturalnym zadaniem
stało się wyeliminowanie „błędów i wypaczeń” minionego okresu i
przywrócenie Orderowi jego pierwotnego charakteru, zgodnego z patriotyczną
misją nakreśloną przez fundatora. Główny zbiór przepisów prawa własnego,
regulujący zasady funkcjonowania odnowionego Orderu Świętego Stanisława jako
organizacji rycerskiej, zostały zawarte w Kodeksie Fundamentalnym Orderu
Świętego Stanisława, na który składają się trzy akty prawne: założycielski
Statut królewski z 7 maja 1765 roku, Konstytucja Orderu Świętego Stanisława z 8
maja 2012 roku oraz Statut Bractwa Orderu Świętego Stanisława z dnia 2 maja 2018 r. (po aktualizacji).
W dniu 19 stycznia 2002 roku powołana została w
Krakowie Wielka Kapituła Orderu Świętego Stanisława, która zastąpiła
dotychczasową „londyńską” Wielką Kapitułę Suwerennego Orderu Świętego
Stanisława w pełnym jej zakresie działania. Wszystkie nadania Orderu, które
pojawiły się po 15 września 1990 roku – zarówno pochodzące od kapituły Juliusza
Nowiny-Sokolnickiego jak i od innych uzurpatorskich „kapituł” oraz
pseudomistrzów krajowych i zagranicznych
– nie są oficjalnie uznawane i
podlegają weryfikacji przez Wielką Kapitułę Orderu Świętego Stanisława
działającą pod przewodnictwem IX Wielkiego Mistrza Stanisława Pagacza, we
współpracy z Bractwem Orderu Świętego Stanisława.
